Lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin về tính tất yếu và đặc điểm của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội được quan điểm rõ ràng trong triết học Mác - Lênin. Chủ nghĩa Mác - Lênin nhấn mạnh sự tất yếu và không tránh khỏi của thời kỳ quá độ, khi các mâu thuẫn trong xã hội cũ không thể tiếp tục tồn tại và cần phải được giải quyết thông qua sự cách mạng xã hội.

Đặc điểm của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội thể hiện rõ trong việc chuyển từ hình thái kinh tế - xã hội cũ sang hình thái mới, từ chế độ tư bản chủ nghĩa sang xã hội chủ nghĩa. Trong giai đoạn này, xã hội chịu sự biến đổi sâu sắc, từ cơ sở kỹ thuật cho đến các quan hệ sản xuất và quan hệ xã hội nói chung. Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội còn đặc trưng bởi việc đối phó với sự đối lập giữa quá độ và chế độ cũ, giai đoạn này gắn liền với các cuộc cách mạng xã hội và vượt qua những thách thức của việc xây dựng xã hội mới.

Ở Việt Nam, thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội diễn ra trong quá trình cách mạng Việt Nam, với sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản. Thực chất của thời kỳ này tại Việt Nam được thể hiện qua sự diễn ra của cách mạng đất nước, từ việc vượt qua ách đô hộ, chiến đấu giành độc lập quốc gia cho đến công cuộc xây dựng xã hội mới, từ cơ sở kỹ thuật đến kiến tạo quan hệ sản xuất mới và việc xây dựng cơ sở vật chất và lòng chí của nhân dân cho cuộc cách mạng.

Trong quá trình quốc gia tiến lên chủ nghĩa xã hội, nền kinh tế của Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển, từ giai đoạn đất nước đang lâm vào lâm nguy cho đến sự xây dựng và phát triển kinh tế - xã hội theo hướng xã hội chủ nghĩa. Điều này thể hiện cốt lõi về thực chất và đặc điểm của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩ xã hội ở Việt Nam.